بررسی انتقادی خوانش مفسران امامیه، معتزله و اشاعره از رابطه مشیت انسان با مشیت خدا در آیه 30 سوره انسان

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران .

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 24/08/1400   |   تاریخ اصلاح: 20/01/1401   |   تاریخ پذیرش: 20/01/1401
جبر و اختیار، مسأله‌ای است که از اولین سال‌های ظهور اسلام، ذهن مسلمانان را درگیر خود کرد و پیدایش نظریات مختلف کلامی را سبب شد. سه دیدگاه اساسی در این زمینه وجود دارند که طبق یکی، انسان مجبور است و بر اساس دیگری، اختیار کامل دارد. سومین نظریه که امامیه ابداع کرده، عبارت است از اثبات توأمان مشیت خداوند و مشیت انسان. طبق این دیدگاه، مشکل تعارض ظاهری مشیت انسان با مشیت خداوند حل شده، اختیار انسان در طول اختیار خداوند، اثبات می‌شود. تحقیق حاضر که با روش گردآوری کتابخانه‌ای و پردازش توصیفی- تحلیلی و انتقادی تهیه شده، در پی آن است که از طریق بررسی، تحلیل و نقد این سه دیدگاه کلامی و جلوه آن‌ها در تفاسیر موجود از آیه 30 سوره انسان (*وَ مَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن یشَاءَ الله*)، قول مختار درزمینه جبر و اختیار را عرضه کند و نادرستی اقوال دیگر را نمایان سازد. یافته‌های تحقیق، حاکی از آنند که مهم‌ترین انتقاد وارد بر جبریون، نادیده گرفتن حکمت الهی و اساسی‌ترین ایرادات نظریه تفویض، محدود کردن قدرت و مالکیت خداوند هستند.

روحی برندق، ک؛ آسایی ، ف. (1401). بررسی انتقادی خوانش مفسران امامیه، معتزله و اشاعره از رابطه مشیت انسان با مشیت خدا در آیه 30 سوره انسان، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 8 (15)، 250-223. Doi: 22091/PTT.2022.6400.1896

تازه های تحقیق

نتیجه­

آیه 30 سوره انسان از زاویه­ای، جزو آیات متناقض­نما بوده و از زاویه دیگر، جامع دودستگی ظاهری آیات قرآن به‌حساب می‌آید؛ زیرا در آن، هم از مشیت خداوند و هم از مشیت انسان یاد شده است. جبریون، این آیه را نشان حقانیت عقیده خود دانسته و معتزله، آن را در راستای تفویض، معنا کرده‌اند؛ اما در حقیقت، با توجه به بیان دو مشیت خداوند و انسان در این آیه، سخت است که بتوان آن را هم­راستا با جبر یا تفویض معنا کرد.

عقیده مفوضه، درباره میزان تأثیر مشیت خداوند و مشیت انسان در افعال انسان‌ها، این است که تنها مؤثر واقعی در افعال انسان‌ها، مشیت خود آن‌هاست و اشاعره را گمان بر آن است که مشیت خداوند، تنها عامل وقوع فعل است و مشیت انسان، تأثیری در فعل یا ترک ندارد؛ اما از آن جایی که مفاسدی بر عقاید فوق مترتب است، نظریه امربین­امرین، مطرح شده که طبق آن، مشیت خداوند، علت مشیت انسان است و مشیت انسان به‌عنوان جزء اخیر علت تامه، در فعل او اثرگذار است.

اصلی­ترین تفاوتی که بین نظریه «امربین­امرین» و دو دیدگاه جبر و تفویض وجود دارد، این است که در امربین­امرین، اراده انسان در طول اراده خداوند لحاظ می­شود؛ درحالی‌که جبریون و مفوضه، این دو اراده را هم­عرض یک دیگر دانسته و درنتیجه، راهی جز انکار یکی و اثبات دیگری، در پیش ندارند. مهم­ترین مزیت امربین­امرین، این است که با پذیرش آن، بین دودسته از آیات قرآن که در برخی از آن‌ها از مشیت خداوند به‌تنهایی سخن رفته و در برخی دیگر مشیت انسان، تنها علت و عامل افعال معرفی شده جمع می­شود.

درباره انتقادات وارده بر نظریات موجود در حوزه جبر و اختیار باید گفت: معتزله با استناد به حکمت خداوند، اندیشه جبر را رد کرده، اما امامیه، پس از رد جبر از ره گذر حکمت الهی، با استناد به فراگیری قدرت و مالکیت خداوند، بر بی­اساسی قول مفوضه نیز حکم رانده و نظریه «امربین­امرین» را تنها راه تنزیه خداوند و خلاصی از مفاسد جبر و تفویض معرفی کرده‌اند.

در حقیقت، انسان با رجوع به وجدان خود، می­فهمد که لاجرم مختار است و افعالی مطابق اراده خود انجام می­دهد؛ درعین‌حال این موضوع امری فطری و دینی است که انسان‌ها تحت هیچ وضعیتی از سیطره قدرت و حکمت الهی خارج نمی‌شوند و نمی­توانند با افعال خود، خالق جهان را غافلگیر کنند؛ بنابراین حتی اگر نظریه امربین­امرین، در روایات شیعی مطرح نمی­شد، باز هم چیزی بود که دیر یا زود، ذهن انسان بدان می­رسید؛ چنان‌که مفسران سنی­مسلکی چون: آلوسی و ابن عاشور، از جبر و اختیار محض عدول کردند و حقیقت را جایی خارج از این دو عقیده یافتند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Divine or Human Providence; A Critical Study of Shi’ite, Mu’tazilite, and Ash’arite Exegetes on (Q. 78:30)

نویسندگان [English]

  • Kavous Roohi Barandaq 1
  • Fatima Asaee 2
1 Associate Professor, Department of Qur’anic Studies, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Graduate Student, Department of Qur’anic Studies, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Received: 2021/11/15  |   Correction: 2022/4/9   |   Accepted: 2022/4/9
The problem of predestination or free will is an issue that has engaged with the Muslims’ minds since the early periods of the rise of Islam, and one of the first issues that led to the emergence of various theological theories and schools among them. There are three basic viewpoints in this regard, according to the first of which man is compelled, however, according to another, he has fully free to choose. The third one that has been developed by the Shi’ite theologians is the simultaneous acceptance of both divine and human providence. According to this viewpoint, the seeming conflict between divine and human providence is resolved because the latter is considered in line with the former. Applying the desk method for discovery and the descriptive-analytic method for justification, the present research anyhow seeks a preferred viewpoint in the field of predestination and free will, albeit through pursuing a critical process. The path is taken in this article thus to examine, analyze, and critique the three suggested theological viewpoints, and their manifestations in the existing interpretations of (Q. 78:30) as well. The research results indicate that the most notable critique of predestination is disregard for divine wisdom, and the most fundamental objection to tafwīḍ (delegation) is the limitation of God’s power and ownership. Such an analysis ultimately seems to strengthen the Shi’ite amr-un bayn-al amrayn (intermediate position) doctrine.

Roohi Barandaq, K; Asaee, F. (2022) Divine or Human Providence; A Critical Study of Shi’ite, Mu’tazilite, and Ash’arite Exegetes on (Q. 78:30). Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 223-250. Doi: 10.22091/PTT.2022.6400.1896.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Providence
  • amr-un bayn-al amrayn
  • tafwīḍ
  • predestination
  • free will
  • (Q. 78:30)
 قرآن کریم.‌
ابن‌بابویه، محمد بن علی (1398 ق)، التوحید، مصحح: هاشم حسینى، ‏ چاپ اول، قم: جامعه مدرسین‏.‌
ابن­شهرآشوب، محمد بن على (1369 ق)، متشابه القرآن و مختلفه، چاپ اول، قم: بیدار.‌
ابن­اثیر، مبارک بن محمد (1367 ش)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق: محمود محمد طناحى و طاهر احمد زاوى، چاپ چهارم، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.‌
ابن احمد، قاضی عبدالجبار (2009 م)، تفسیر القاضی عبدالجبار المعتزلی، بیروت: دارالکتب العلمیه.‌
ابن احمد، قاضی عبدالجبار (2005 م)، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت: دارالنهضة الحدیثة.‌
ابن احمد، قاضی عبدالجبار (بی‌تا)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، محقق: محمدعلی نجار، عبدالحلیم نجار، مصطفی سقا، محمود محمد قاسم و دیگران، بی‌جا، بی‌نا.‌
ابن­فارس، احمد (1404 ق)، معجم مقاییس اللغة، مصحح: عبدالسلام محمد هارون، چاپ اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.‌
ابن­عاشور، محمد طاهر (1420 ق)، التحریر و التنویر، چاپ اول، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی‏.‌
ابن­منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان العرب‏، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.‌
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: محمدجعفر یاحقى و محمدمهدى ناصح،‏ چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوى - بنیاد پژوهش­هاى اسلامى‏.‌
ارشد ریاحی، علی (1377 ش)، «اختیار انسان از دیدگاه لایب نیتس و صدرالمتألهین»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، شماره 12.‌
ازهری، محمد بن احمد (1421 ق)، تهذیب اللغة، چاپ اول، بیروت: دار ­احیاء التراث العربی‏.
13 اسماعیلی، محمدعلی و سید محمدمهدی احمدی اصفهانی (1391 ش)، «بررسی تطبیقی قضا و قدر در علم کلام، فلسفه مشاء و حکمت متعالیه»، پژوهشنامه نور حکمت، شماره 40.‌
اله بداشتی، علی (1386 ش)، اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان، بی­جا، بوستان کتاب.‌
آلوسی، محمود بن عبدالله (1415 ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، محقق: على عبدالبارى عطیه، ‏ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.‌
اعتمادی­فرد، سید مهدی (1394 ش)، «جبر یا اختیار: رویکردی جامعه‌شناسانه به نزاعی کهن»، اندیشه نوین دینی، شماره 42.‌
بحرانی، سید هاشم (1374 ش)، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، قم: مؤسسه بعثه‏.‌
جوهری، اسماعیل بن حماد (1376 ق)، الصحاح، مصحح: عطار، احمد عبدالغفور، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین‏.‌
حاکم جشمی، حسن بن محمد (بی­تا)، التهذیب فی التفسیر، محقق: سالمی، عبدالرحمان بن سلیمان، چاپ اول، قاهره: دارالکتاب المصری.‌
حیدری، کمال (1435 ق)، الانسان بین الجبر و التفویض، بیروت: مؤسسه الهدی للطباعه و النشر.‌
حیدری، کمال (بی­تا)، القضاء و القدر و إشکالیة تعطیل الفعل الانسانی، بغداد: مکتبة فاران.‌
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت: دارالقلم‏.‌
زمخشری، محمود بن عمر (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، مصحح: مصطفى حسین احمد، ‏ چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی‏.‌
سبحانی، جعفر (1381 ش)، جبر و اختیار، محقق: علی ربانی گلپایگانی، چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق (ع).‌
سبحانی، جعفر (1387 ش)، دانش‌نامه کلام اسلامی، چاپ دوم، قم: مؤسسه امام صادق (ع).‌
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1415 ق)، الملل و النحل، محقق: امیرعلی مهنا و علی حسن پور، بیروت: دارالمعرفة.‌
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1383 ش)‏، شرح اصول الکافی، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.‌
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (‏1412 ش)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: دار ­احیاء التراث العربی.‌
طالقانی، سید حسن (1397 ش)، «تأملی دوباره در نسبت تفویض به معتزله»، تحقیقات کلامی، شماره 21.‌
طباطبایی، سید محمدحسین (1390 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‏.‌
طبری، محمد بن جریر (1412 ش)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت: دارالمعرفة.‌
طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مصحح: فضل‏الله‏ یزدى طباطبایى و هاشم‏ رسولى محلاتی، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.‌
طوسی، محمد بن حسن (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: احمد حبیب عاملى، ‏ چاپ اول، بیروت: دار ­احیاء التراث العربی‏.‌
فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1420 ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت: دار­ احیاء التراث العربی‏.‌
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق)، کتاب العین، چاپ دوم، قم: نشر هجرت‏.‌
قاسانی، عبدالرزاق (1422 ق)، تفسیر ابن­عربى (تأویلات عبدالرزاق)، چاپ اول، بیروت: دار ­احیاء التراث العربی‏.‌
کلینی، محمد بن یعقوب (1407 ق)، الکافی، مصحح: علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ اول، تهران: دارالکتب الإسلامیة.‌
ماتریدی، محمد بن محمد (1426 ق)، تأویلات اهل السنة، محقق: مجدى‏ باسلوم، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة‏.‌
محمدی ری‌شهری، محمد و عبدالهادی مسعودی، رضا برنجکار و علینقی خدایاری (1387 ش)، موسوعة العقائد الإسلامیة فی الکتاب و السنة، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث - سازمان چاپ و نشر.‌
مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان (1371 ش)، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.‌
مطهری، مرتضی (1376 ش)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: صدرا.‌
مغنیه، محمدجواد (1424 ق)، التفسیر الکاشف‏، چاپ اول، قم: دارالکتاب الإسلامی‏.‌
موسی، حسین یوسف (1410 ق)، الافصاح، چاپ چهارم، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.‌
عسکری، مرتضی (1426 ق)، عقائد الإسلام من القرآن الکریم، چاپ پنجم، قم: کلیة اصول‌الدین.‌
حسنی، هاشم معروف؛ الشیعه بین الاشاعرة و المعتزلة؛
 http://alhassanain.org/arabic/?com=book&id=22‌
جوادی آملی، عبدالله، درس تفسیر؛                                                                https://b2n.ir/682775
 
CAPTCHA Image