نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران .
2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران: ایران
چکیده
تازه های تحقیق
نتیجه
آیه 30 سوره انسان از زاویهای، جزو آیات متناقضنما بوده و از زاویه دیگر، جامع دودستگی ظاهری آیات قرآن به‌حساب می‌آید؛ زیرا در آن، هم از مشیت خداوند و هم از مشیت انسان یاد شده است. جبریون، این آیه را نشان حقانیت عقیده خود دانسته و معتزله، آن را در راستای تفویض، معنا کرده‌اند؛ اما در حقیقت، با توجه به بیان دو مشیت خداوند و انسان در این آیه، سخت است که بتوان آن را همراستا با جبر یا تفویض معنا کرد.
عقیده مفوضه، درباره میزان تأثیر مشیت خداوند و مشیت انسان در افعال انسان‌ها، این است که تنها مؤثر واقعی در افعال انسان‌ها، مشیت خود آن‌هاست و اشاعره را گمان بر آن است که مشیت خداوند، تنها عامل وقوع فعل است و مشیت انسان، تأثیری در فعل یا ترک ندارد؛ اما از آن جایی که مفاسدی بر عقاید فوق مترتب است، نظریه امربینامرین، مطرح شده که طبق آن، مشیت خداوند، علت مشیت انسان است و مشیت انسان به‌عنوان جزء اخیر علت تامه، در فعل او اثرگذار است.
اصلیترین تفاوتی که بین نظریه «امربینامرین» و دو دیدگاه جبر و تفویض وجود دارد، این است که در امربینامرین، اراده انسان در طول اراده خداوند لحاظ میشود؛ درحالی‌که جبریون و مفوضه، این دو اراده را همعرض یک دیگر دانسته و درنتیجه، راهی جز انکار یکی و اثبات دیگری، در پیش ندارند. مهمترین مزیت امربینامرین، این است که با پذیرش آن، بین دودسته از آیات قرآن که در برخی از آن‌ها از مشیت خداوند به‌تنهایی سخن رفته و در برخی دیگر مشیت انسان، تنها علت و عامل افعال معرفی شده جمع میشود.
درباره انتقادات وارده بر نظریات موجود در حوزه جبر و اختیار باید گفت: معتزله با استناد به حکمت خداوند، اندیشه جبر را رد کرده، اما امامیه، پس از رد جبر از ره گذر حکمت الهی، با استناد به فراگیری قدرت و مالکیت خداوند، بر بیاساسی قول مفوضه نیز حکم رانده و نظریه «امربینامرین» را تنها راه تنزیه خداوند و خلاصی از مفاسد جبر و تفویض معرفی کرده‌اند.
در حقیقت، انسان با رجوع به وجدان خود، میفهمد که لاجرم مختار است و افعالی مطابق اراده خود انجام میدهد؛ درعین‌حال این موضوع امری فطری و دینی است که انسان‌ها تحت هیچ وضعیتی از سیطره قدرت و حکمت الهی خارج نمی‌شوند و نمیتوانند با افعال خود، خالق جهان را غافلگیر کنند؛ بنابراین حتی اگر نظریه امربینامرین، در روایات شیعی مطرح نمیشد، باز هم چیزی بود که دیر یا زود، ذهن انسان بدان میرسید؛ چنان‌که مفسران سنیمسلکی چون: آلوسی و ابن عاشور، از جبر و اختیار محض عدول کردند و حقیقت را جایی خارج از این دو عقیده یافتند.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Received: 2021/11/15 | Correction: 2022/4/9 | Accepted: 2022/4/9
The problem of predestination or free will is an issue that has engaged with the Muslims’ minds since the early periods of the rise of Islam, and one of the first issues that led to the emergence of various theological theories and schools among them. There are three basic viewpoints in this regard, according to the first of which man is compelled, however, according to another, he has fully free to choose. The third one that has been developed by the Shi’ite theologians is the simultaneous acceptance of both divine and human providence. According to this viewpoint, the seeming conflict between divine and human providence is resolved because the latter is considered in line with the former. Applying the desk method for discovery and the descriptive-analytic method for justification, the present research anyhow seeks a preferred viewpoint in the field of predestination and free will, albeit through pursuing a critical process. The path is taken in this article thus to examine, analyze, and critique the three suggested theological viewpoints, and their manifestations in the existing interpretations of (Q. 78:30) as well. The research results indicate that the most notable critique of predestination is disregard for divine wisdom, and the most fundamental objection to tafwīḍ (delegation) is the limitation of God’s power and ownership. Such an analysis ultimately seems to strengthen the Shi’ite amr-un bayn-al amrayn (intermediate position) doctrine.
Roohi Barandaq, K; Asaee, F. (2022) Divine or Human Providence; A Critical Study of Shi’ite, Mu’tazilite, and Ash’arite Exegetes on (Q. 78:30). Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 223-250. Doi: 10.22091/PTT.2022.6400.1896.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله