بررسی مستندات قرآنی «توحید» در منظومه کلامی اباضیه از منظر تفسیر «تیسیر التفسیر» أطَّفَیَّش و مقایسه آن با دیدگاه تفسیری علامه طباطبایی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان، ایران

2 استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه کاشان، ایران

3 استاد تمام گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

اباضیه فرقه‌ای وابسته به خوارج است که تا به امروز باقی مانده است. نظام اعتقادی آنان نظامی تقریباً مستقل است که عالمان و مفسرانی چون أطَّفَیَّش تلاش کرده‌اند آن را تبیین و حفظ نمایند. مسأله مهم، تحلیل تصورات توحیدی اباضی و مقایسه آن با برداشت‌های مفسری چون علامه طباطبایی است که توحید قرآنی را با روش قرآن به قرآن تبیین کرده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی، به مطالعه تطبیقی بین برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش و علامه طباطبایی درباره توحید الهی پرداخته است. هر دو به وحدت ذات خدا و عینیت صفات با ذات رسیده‌اند؛ اما برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش، مبتنی بر روش عقلی، روایی و قرآنی و متأثر از سابقه تاریخی و تلفیق بین عقاید معتزله و اشاعره و تعدیل عقیده خوارج است درحالی‌که برداشت‌های علامه، بر روش قرآنی و فارغ از تعلقات فکری شخصی مبتنی است. برداشت أطَّفَیَّش تنزیه محض و برداشت علامه جمع بین تشبیه و تنزیه است. نگاه آنان درباره رؤیت پروردگار در دو سطح متفاوت است. أطَّفَیَّش اختیار را در قالب نظریه خلق و کسب قرار می‌دهد، ولی علامه با نگاه طولی به اراده خدا و انسان، اختیار انسان را می‌پذیرد.

تازه های تحقیق

نتیجه‌

نظام فکری و اعتقادی اباضیه، نظام خاصی است که أطَّفَیَّش به تبیین آن پرداخت و آن را در تیسیر التفسیر و در قالب توحیدهای چهارگانه بیان کرد. نتایج بررسی مقایسه‌ای این نظام فکری با روش تفسیری علامه عبارتند از:

  • ثمره تفاوت در روش تفسیری أطَّفَیَّش و علامه، برداشت‌های متفاوت بین آن دو، یکی در اصل برداشت قرآنی مثل مسأله تنزیه و دیگری در نوع استدلال بر برداشت واحد قرآنی مثل توحید ذاتی است.
  • تنزیه خداوند مبنای اصلی أطَّفَیَّش و اباضیه است. نگاه ایشان نگاه مطلق و موجب تعطیلی و قطع ارتباط عقلی بین خلق و خداست؛ ولی نظر علامه رد تشبیه و تنزیه و اعتقاد به جمع بین تشبیه و تنزیه است.
  • علامه در تحلیل رؤیت پروردگار، به «تجلّی و رؤیت خاص در قیامت و برای بندگان خاص» معتقد است و رؤیت خدا به معنای رؤیت رحمت الهی را که أطَّفَیَّش بر آن است، نظر عمیق و دقیق نمی‌داند.
  • نظر أطَّفَیَّش در توحید افعالی و حل مسأله اختیار آدمی، نظریه خلق و کسب است، برخلاف علامه که مسأله اختیار آدمی را با ارتباط طولی بین اراده انسان و اراده خدا حل می‌کند.
  • أطَّفَیَّش هرگونه دخالت غیر خدا در فعل انسان را خروج از توحید و داخل در شرک می‌داند. عبادت ریایی را شرک و عبادت با نیت قرب به خدا و وصول به اموری چون رزق و روزی را بدون ثواب می‌داند. (اَطَّفَیَّش‌، 1325، ج 3، ص 218)

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Studying the Quranic documentation of Unity in the Theological System of the Ibadis according to Tafsir Taysir al-Tafsir by Attafayyash and its Comparison with Allamah Tabatabaei’s Exegetic View

نویسندگان [English]

  • Khadijeh Ahmadi 1
  • Hossein Sattar 2
  • Mohsen Ghasempour 3
1 PH.D. candidate, Quran and Hadith Sciences, University of Kashan, Kashan, Iran
2 Assistant professor, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Kashan, Kashan, Iran (corresponding author)
3 Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Allamah Tabataba'i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The Ibadis (ibāḍiah) are a branch of the Kharijites that have survived until today. Their belief system is an almost independent system and scholars and exegetes such as Attafayyash have strived to explain and protect it. An important issue is the analysis of the Ibadis’ suppositions regarding the Unity of God and comparing them to the perceptions of an exegete such as Allamah Tabatabaei who has explained Quranic monotheism through a Quran to Quran (interpreting the Quran through the Quran) method. The present study, utilizing an analytic method, is a comparative study between the exegetic understandings of Attafayyash and Allamah Tabatabaei regarding Divine Unity. Both believe in the oneness of God’s essence and the selfsameness of His attributes with His essence; however, Attafayyash’s exegetic perceptions are based on a rational, narrative, and Quranic method, are influenced by historical precedents, are a mix of the beliefs of the Asharites and Mutazilites, and a modification of the beliefs of the Kharijites. Whereas Allamah’s perception is based on a Quranic method and is free from personal intellectual affiliations. Attafayyash concludes tanzīh, God’s incomparability (the belief that God is exalted and His attributes are incomparable to those of creation) while Allamah concludes a combination of tashbīh (common conception of attributes that are shared between God and human beings) and tanzīh. Their views regarding the observability of God are different at two levels. Attafayyash accepts free will in the form of the Theory of Creation and Attainment while Allamah accepts free will with a linear view of the will of God and human beings

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibadis
  • Attafayyash
  • Allamah Tabatabaei
  • Taysīr al-Tafsīr
  • monotheism and polytheism
  • Theory of Creation and Attainment

مراجع

  1. قرآن.

    نهج‌البلاغه.

    1. أطَّفَیَّش، محمد بن یوسف (1425 ق)، تیسیرالتفسیر، تحقیق ابراهیم بن محمد طلای بمساعدة لجنة من الاساتذة، بی‌نا، مطبعة الشرقیة و مکتبها.
    2. اعوشت، بکر بن سعید (1434 ق)، أضواء إسلامی علی المعالم الاباضیة بیانها. حقائقها. تاریخها، چاپ چهارم، عمان: مکتبة الضامری.
    3. البارونی، ابی ربیع سلیمان (1434 ق)، مختصر تاریخ الاباضیة، چاپ چهارم، عمان: مکتبة الضامری.
    4. بربر، محسن (2004 م)، الاباضیة، طرابلس: الموسسة الحدیثة للکتاب.
    5. الثمینی، عبدالعزیز بن ابراهیم (1407 ق)، معالم الدین، بی‌نا، وزارة التراث القومی الثقافة.
    6. الجیطالی النفوسی، ابی‌طاهر اسماعیل (بی‌تا)، قناطرالخیرات، تحقیق سید حسن کسروی و خلاف محمود عبدالسمیع، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    7. خلیفات، عوض (1423 ق)، نشأة الحرکة الاباضیة، مسقط: وزارة التراث و الثقافه.
    8. الخلیلی، احمد بن حمد (1409 ق)، الحق الدامق، سلطنة عمان.
    9. ذهبی، محمدحسین(بی‌تا)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    10. الریامی، عبدالله بن سلیمان بن عبدالله (1435 ق)، دلائل الاعتقاد عند الاباضیة، عمان: مکتبة الضامری.
    11. الزرکلی، خیرالدین (1980 م)، الاعلام، چاپ پنجم، بیروت: دارالعلم للملایین.
    12. سبحانی، جعفر (1361 ش)، منشور جاوید قرآن، اصفهان: انتشارات کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین علی (ع).
    13. سبحانی، جعفر (1391 ش)، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ترجمه محمد عیسی جعفری، قم: انتشارات موسسه امام صادق (ع).
    14. سلطانی، محمد (1394 ش)، تحلیل و بررسی مبانی کلامی تفسیر قرآن کریم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    15. ضیایی، علی‌اکبر (1390 ش)، تاریخ و اعتقادات اباضیه، قم: نشر ادیان.
    16. طباطبایی، سید محمدحسین (1375 ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دارالکتب الاسلامیة.
    17. طعیمه، صابر (1406 ق)، الاباضیة عقیدة و مذهبا، بیروت: دارالحیل.
    18. طوسی ابوجعفر محمد بن حسن (1411 ق)، العقاید الجعفریة، بی‌نا، مکتبه النشر الاسلامی.
    19. عبدالحلیم، رجب محمد (1401 ق)، الاباضیة فی مصر و المغرب و علاقتهم بأباضیة عمان و البصره، مسقط: مکتبة العلوم.
    20. کوپرلی، پیر (1431 ق)، مدخل الی دراسة الاباضیة و عقیدتها: المغربی و عمان، ترجمه عمار الجلاصی، عمان: مکتبه الضامری.
    21. مجلسی، محمدباقر (1403 ق)، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    22. المدنی، محمد نمر (2015 م)، الاباضیة اهل الحق و الاستقامة، چاپ ششم، دار دمشق.
    23. معمر، علی یحیی (1410 ق)، الاباضیة فی موکب التاریخ (الحلقه الاولی نشأه المذهب الاباضی)، چاپ دوم، بی‌نا، بی‌جا.
    24. معمر، علی یحیی (2003 م)، الاباضیة بین الفرق الاسلامیه، الجزایر: انتشارات جمعیت تراث.
    25. موسمال، سلیمان بن محمد (1435 ق)، الاباضیة أمة حضارة و نظام، بریان – غرابه، الجزایر: دارالارشاد للنشر.
    26. ناصر محمد، صالح (الجزایری) و الشیبانی سلطان بن مبارک (العمانی)(1427 ق)، معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر، بی‌نا، دارالغرب الاسلامی.
    27. النامی، عمر خلیفه (1413 ق)، دراسات عن الاباضیة، بی‌نا، دارالغرب الاسلامی.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار