نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، خراسان جنوبی، ایران
2 کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
بررسی و نقد رویکرد مفسران دربارۀ جدال ابراهیم در آیۀ ۷۴ سورۀ هود[1]
میثم کهن‌ترابی۱، فریبا چدانی۲
۱ استادیار، گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، خراسان جنوبی، ایران (نویسندۀ مسئول). kohantorabi@buqaen.ac.ir https://orcid.org/0000-0002-0439-1737
۲ کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران. fchedany@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0558-6122
چکیده
آیۀ ۷۴ سورۀ هود مجادله ابراهیم (ع) با خداوند دربارۀ قوم لوط را گزارش می‌کند. در ارتباط با این موضوع گفتگوهای مفصلی میان مفسران فریقین و حتی متکلمان آنها مطرح و محمل بروز شبهاتی نیز شده است، شبهاتی که گاه عصمت ابراهیم (ع) را به‌صورت خاص و پیامبران را به‌گونۀ عام به چالش کشیده است. برخی موضوع جدال را شخص لوط (ع) و برخی قوم لوط دانسته‌اند. گروهی بر این باورند که جدال ابراهیم (ع) از باب جستجو و تحقیق بوده و برخی معتقدند جدال به معنای شفاعت است. پژوهش حاضر، پس از برشمردن آرای مختلفی که دربارۀ جدال ابراهیم (ع) با خداوند مطرح شده، با بهره‌گیری از روش تحلیل انتقادیِ مستند به آموزه‌های قرآنی، به توصیف و نقد آرای مفسران فریقین در این موضوع می‌پردازد. با توجه به شخصیت دلسوزی که از ابراهیم (ع) در قرآن کریم بازتابانده شده، به نظر می‌رسد مفهوم جدال خواهش و دعایی بوده است از روی شفقت، به‌منظور یافتن راهی برای هدایت قومی که در آستانۀ عذاب الهی قرار گرفته‌اند. اما به دلیل آن‌که، بر اساس علم الهی، این بازگشت امکان‌پذیر نبوده، با درخواست ابراهیم (ع) مخالفت شده است. این جدال، چون پیش از اعلام تصمیم قطعی پروردگار بوده، نافی عصمت پیامبر نیست.
کلیدواژگان: آیۀ ۷۴ سورۀ هود، ابراهیم در قرآن، جدال در قرآن، قوم لوط، عصمت
در آیۀ 74 سورۀ هود، از جدال خداوند با ابراهیم سخن گفته شده است. لفظ جدال در این آیه در نگاه اول نشان از مجادله‌ای خصمانه دارد که لازم است به‌طور دقیق‌تری بررسی شود، به این صورت که ابراهیم (ع)، که یکی از پیامبران مقرب الهی است، چرا باید به مجادله با خداوند بپردازد، درحالی‌که انتظار می‌رود مطیع محض پروردگار باشد. او چه هدفی را دنبال می‌کند؟ یا به‌خاطر چه کسی یا کسانی تن به این کار می‌دهد؟ و خداوند در مقابل این جدال چه واکنشی از خود نشان می‌دهد؟ این‌ها پرسش‌هایی است که پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ به آن‌هاست. در همین راستا، ابتدا نظرات مفسران شیعه و سنی را به تفکیک بیان می‌کند، سپس به‌طور جزئی‌تری به نقد و بررسی رویکرد آنها می‌پردازد. در پژوهش پیشِ رو موضوع جدال از ابعاد مختلف بررسی می‌شود تا مشخص گردد که دلیل مجادلۀ به‌ظاهر خصمانۀ ابراهیم به‌خاطر لوط (ع) بوده است یا قوم متجاوزش؛ سپس هدف جدالْ بررسی، و نظرات مفسران تحلیل می‌شود؛ و در نهایت با پرداختن به واکنش متقابل پروردگار نسبت به مجادلۀ ابراهیم (ع) به آخرین پرسش پژوهش نیز پاسخ داده می‌شود.
موضوع جدال
در پاسخ به پرسش اول پژوهش، اگر بپذیریم که ابراهیم (ع) به‌خاطر شخص لوط (ع) به مجادله با خداوند پرداخته، به خطا رفته‌ایم؛ زیرا لوط پیامبر خداست و خداوند همیشه حافظ و پشتیبان پیامبرانش است و با عدالت او سازگار نیست که اجازه دهد پیامبرش در گناه قومش عذاب شود. پس مسلم است که مجادلۀ ابراهیم به‌خاطر قوم لوط (ع) بوده، نه خود لوط (ع)، زیرا آنها مدت زیادی به گناه و فساد مشغول بودند و به موعظه پیامبر خود توجهی نداشتند و حال که زمان عذابشان فرارسیده، ابراهیم (ع) در صدد است که این عذاب را از آنها دفع کند.
هدف جدال
در ارتباط با علت مجادله با خدا به‌خاطر قوم گنهکار لوط در بین مفسران نظرات متفاوتی وجود دارد: عده‌ای بر این نظرند که ابراهیم از روحیۀ پرسشگری برخوردار بوده و سعی داشته است تا از جزئیات موضوع آگاه شود و هدفش مخالفت با امر حق تعالی نبوده است. این نظر در صورتی صحیح است که لفظ دیگری که مناسب با پرسش است به کار رود و اگر منظور پرسشگری بود، آمدن لفظ «یجادلنا» بی‌معنی به نظر می‌رسد. طبق نظر برخی دیگر از مفسران، هدف ابراهیم (ع) از این جدال تنها دعا و درخواستی از حق تعالی بوده که البته این نوع درخواست با موضوع شفاعت شفیعان تفاوت دارد و نباید با آن خلط شود، زیرا شفاعت به خواست و ارادۀ خداوند انجام می‌شود، نه با مخالفت او. بنابراین، می‌توان گفت این مجادله تنها درخواستی از سوی ابراهیم بود که با آن موافقت نشد که این موضوع در میان پیامبران امری معمول به نظر می‌رسد، چنان که گاهی با خواسته‌های پیامبر خاتم (ص) نیز موافقت نمی‌شد.
واکنش پروردگار به جدال ابراهیم (ع)
علاوه بر این واکنش پروردگار، آیات بعد نشان می‌دهد که این مجادله نه‌تنها خصمانه و مذموم نیست، بلکه توسط پروردگار مدح شده است. شخصیت دلسوز ابراهیم که از بُعد بشرگونۀ او نشأت می‌گرفت سبب شد تا در برابر رخداد نابودی قوم لوط وارد گفتگویی جدلی با پروردگار شود و تا حد امکان برای نجات آنان تلاش کند؛ این مطلب در نظرات فریقین قابل ملاحظه است. آیات بعدی، با شرح صفاتی برای ابراهیم، تمام توهمات احتمالی در تنزل جایگاه پیامبری او را منتفی میسازد؛ پس مجادلۀ ابراهیم با خداوند نه‌تنها سبب نزول مقام او نشد، بلکه به دلیل نیت خالص او در این موضوع مورد مدح و ستایش خدا نیز قرار گرفت. طبق نظر مفسران اهل‌سنت، امر پروردگار، چون بر کاری تعلق گیرد، قطعاً انجام می‌شود. مفسران شیعه نیز بیان کرده‌اند که رفتار زشت و ناپسند قوم لوط جایی برای آمرزش و فرصت دوباره باقی نگذاشت و نزول عذاب را قطعی کرد. ازآنجاکه پس از اعلام پروردگار مبنی بر قطعی بودن عذاب و توبهپذیر نبودن قوم لوط و درخواست از ابراهیم (ع) برای انصراف از ادامۀ جدالْ وی جدال را ترک کرده، مطلقاً چالشی برای عصمت ابراهیم پدید نمی‌آید.
بر اساس نظر اکثر مفسران شیعه، موضوع جدال ابراهیم (ع) قوم گناهکار لوط بوده و هدف ابراهیم (ع) بر اساس نظر برخی از مفسران اهل‌سنت تنها درخواستی از خداوند برای برداشتن عذاب از آنها بود که مورد پذیرش واقع نشد؛ و این به معنای نقصی از جانب پیامبر و یا اشکال در جایگاه والای پیامبری نیست، بلکه گاهی مخاطبان دعا شایستگی اجابت ندارند و یا درخواست با حکمت‌های الهی هماهنگ نیست.
آلوسی، محمود. (۱۴۱۵ ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. دار الکتب العلمیة.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (۱۳۶۷). ترجمه من لا یحضره الفقیه (علی‌اکبر غفاری، محمدجواد غفاری، و صدر بلاغی، مترجمان). نشر صدوق. (اثر اصلی در سال ۱۴۱۳ ق منتشر شده است)
ابن‌عاشور، محمدطاهر. (۱۴۲۰ ق). التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور. مؤسسة التاریخ العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد. (۱۴۲۲ق)، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی. دار إحیاء التراث العربی.
جانی‌پور، غلامعلی. (۱۳۹۴). شفاعت از دیدگاه علامه طباطبایی و سید قطب [پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد منتشرنشده]. دانشگاه علامه طباطبایی.
زمخشری، محمود بن عمر. (۱۴۰۷ ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. دار الکتاب العربی.
طباطبایی، سید محمدحسین. (۱۳۷۴). ترجمه تفسیر المیزان (سید محمد باقرموسوی همدانی، مترجم). دفتر انتشارات اسلامی. (اثر اصلی ۱۳۹۲ ق در سال منتشر شده است)
طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). ترجمه تفسیر مجمع البیان (احمد بهشتی، مترجم). فراهانی. (اثر اصلی در سال۱۳۷۹ ق منتشر شده است)
فخر رازی، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). دار إحیاء التراث العربی.
[1] این مقاله برگرفته است از طرح پژوهشی شمارۀ ۳۹۲۰۵، با عنوان «بررسی الهیات گفتگویی با تأکید بر مجادلات پیامبرانه با خداوند در قرآن و احادیث»، که در دانشگاه بزرگمهر قائنات به انجام رسیده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Verse 74 of the Chapter of Hud reports Abraham’s argument with God regarding the People of Lot. There are detailed dialogues among Sunni and Shiite exegetes and even their theologians relating to this topic and questions have also been raised in this regard; questions that have challenged the infallibility of Abraham (peace be upon him) specifically and prophets in general. Some have considered the subject of argument to be the person of Lot (peace be upon him) and others the People of Lot. A group believes that Abraham’s argument was an inquiry and probe and some believe that it was an argument meant to be an intercession. After enumerating the different views regarding Abraham’s argument with God, the present paper describes and critiques the views of Shiite and Sunni exegetes regarding this subject through a critical analytic method based on Quranic teachings. Considering the compassionate character of Abraham reflected in the Quran, it seems that the concept of argument is precatory and supplicatory out of compassion and with the intent of finding a way to guide a people who were on the threshold of divine punishment. However, because, based on divine knowledge, this return was not possible, Abraham’s request was denied. Since this argument was before the announcement of God’s final decision, it does not negate infallibility.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله