نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران f-dastranj@araku.ac.ir
2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران. h.naval@ymail.com
چکیده
تازه های تحقیق
گفتمان‌کاوی آیۀ ۲۵ سورۀ انفال در تفاسیر فریقین
فاطمه دست‌رنج۱، نوال حزباوی۲
۱ دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران (نویسندۀ مسئول). f-dastranj@araku.ac.ir https://orcid.org/0000‑0001‑8663‑7114
۲ دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه اراک، اراک، ایران. h.naval@ymail.com https://orcid.org/0000‑0003‑2767‑9749
چکیده
گفتمان‌کاوی یکی از روش‌های جدید است که به کشف معنای متن و لایه‌های زیرین آن می‌پردازد. آیۀ ۲۵ سورۀ انفال از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که نظرات تفسیری گوناگونی پیرامون واژۀ «فتنه» و مفهوم آن ذیل آیه مطرح شده است. توجه به گفتمان مطرح در آیه راهی برای دریافت‌های روشمند معنای موردنظر در آن است. نوشتار حاضر به‌دنبال پاسخ به این مسئله است که محور اصلی گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال چیست. ازاین‌رو، تلاش شد تا با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی‌ای که متن در بستر آن به وجود آمده است به دریافت تازه‌ای از گفتمان آیۀ موردنظر دست یافت. در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام شد، با توجه به مفهوم‌شناسی واژۀ فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان موردنظر مفهوم «ولایت» است. با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می‌گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت‌محور است و راه مقابله با فتنه‌ها تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت است. گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال گفتمانی تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه‌های مختلف تنظیم می‌کند. ازاین‌رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی این گفتمان، که ولایت‌مداری است، شکل می‌گیرد.
کلیدواژگان: فتنه، ولایت،آیۀ ۲۵ انفال، گفتمان‌کاوی
تحلیل گفتمان به‌مثابه یک روش تحقیق در علوم انسانی در صدد بازگو کردن و نشان دادن معانی نهفته در متن است که با بررسی عوامل درون‌متنی و برون‌متنی مؤثر در شکل‌گیری پیام به کشف معنای متن و لایه‌های زیرین آن می‌پردازد. آیۀ 25 سورۀ انفال یکی از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که سبب طرح نظرات تفسیری گوناگون دربارۀ واژۀ «فتنه» و مفهوم آن شده است. گفتمان‌کاوی آیۀ موردبحث راهی برای فهم روشمند معنا و مراد آیه است، زیرا هدف از تحلیل گفتمان، نظام‌مند کردن و استفادۀ بهینه از مؤلفه‌هایی نظیر تحلیل واژگان و اصطلاحات، بررسی یکپارچگی و انسجام متن، سیاق و مؤلفه‌های دیگری است که معنای مرکزی متن را شکل می‌دهند. نوشتار حاضر در صدد است با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی‌ای که آیه در بستر آن نازل شده و نیز کشف معانی ظاهری و پنهان جریان‌های گفتمانی در شکل‌های زبانی و فرازبانی، به خوانشی روشمند و دریافت تازه‌ای از گفتمان آیۀ موردنظر دست یابد.
در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام پذیرفت، با توجه به مفهوم‌شناسی واژۀ فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان موردنظر مفهوم ولایت است. اصل معنایی فتنه مبتنی بر نوعی شدت و سختی است که در تفاسیر مختلف از آنفتنه به عنوان اختلاف داخلی بین امت یاد شده و از باب جری و تطبیق مصادیق زیادی برای آن ذکر شده است. با عنایت به دامنۀ تأثیرگذاری این فتنه و فراگیری آن، مشخص می‌گردد سبب وقوع این فتنه ظلمی است که اثر سوء آن همۀ مؤمنان را در برمی‌گیرد و جنبۀ اجتماعی دارد. لذا گزینش کلمات «خاصه» و «شدید العقاب» در این آیه، تحذیر و هشدار جدی حول وقوع این فتنه فراگیر است. با هم‌آیی واژۀ «فتنه» با کلمات «و اتقوا»، «خاصه» و «شدید العقاب» در آیۀ 25 سورۀ انفال بر مطلبی مهم دلالت دارد و روایاتی که در فرهنگ‌های روایی اهل‌سنت و شیعه در تفسیر «فتنه» یا در شأن نزول آیه ذکر شده مهر تأییدی بر آن است.
خداوند در آیات 20-23 سورۀ انفال مسلمانان را به اطاعت از خدا و رسولش فرمان می‌دهد و سپس در ادامه در سیاق آیات 24 تا 26 بر مطلب مهمی تأکید می‌کند که اطاعت از خدا و پیامبر (ص) سبب حیات معنوی و غوطه‌ور نشدن در فتنه‌ای است که اگر از آن پرهیز نکنند، همه را در برمی‌گیرد. آن‌گاه در دنبالۀ آیات فوق، در آیۀ 27 مؤمنان را از خیانت کردن به خدا و رسولش و نیز خیانت ورزیدن به هم‌کیشان خویش نهی می‌کند. در حقیقت خیانت به رسول خدا (ص) بی‌اعتنایی به گفتار و سنت ایشان است. نافرمانی رسول خدا (ص) که یکپارچگی مسلمانان را هدف قرار داد و اختلاف و دودستگی را به همراه داشت نخستین بار بعد از رحلت پیامبر(ص) در سقیفه رخ داد که از بارزترین مصادیق فتنه است. بنابراین، با توجه به آیات و روایات تفسیری و همچنین بنا به گفتمان آیۀ تبلیغ، که رسول خدا (ص) برای تداوم رسالت خود از جانب خدا مأمور به اعلان رسمی و همگانی امام علی (ع) با انشای حکم ولایت با عبارت «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» بوده است، می‌توان گفت که دین اسلام ولایت‌محور است، زیرا اگر دین شریعت‌محور بود، با پایان عمر شریف پیامبر (ص) شریعت کامل، و رسالت ایشان هم تمام می‌شد. اما اینکه برخی از مفسران سبب نزول آیه را اصحاب جمل دانسته‌اند و در این‌باره به روایاتی از زبیر بن عوام نیز استناد جسته‌اند، با کلیت حکم آیه همسویی ندارد، بلکه می‌توان «فتنۀ جمل» را از باب جری و تطبیق به‌عنوان یکی از مصادیق فتنه برشمرد و نه یگانه مصداق آن.
با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می‌گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت‌محور است و راه مقابله با فتنه‌ها عبارت است از تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت. گفتمان آیۀ 25 سورۀ انفال گفتمان تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه‌های مختلف تنظیم می‌کند. ازاین‌رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی گفتمان، که ولایت‌مداری است، شکل می‌گیرد.
ابن‌عاشور، محمد طاهر. (۱۴۲۰ ق). التحریر و التنویر. مؤسسه التاریخ العربی.
ابن‌فارس، احمد. (۱۴۰۴ ق). معجم مقاییس اللغة. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
آلوسی، محمود. (۱۴۱۵ ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. دار الکتب العلمیه.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (بی‌تا). صحیح بخاری. دار الفکر.
صفوی، کورش. (۱۳۹۰). درآمدی بر معنی شناسی. سوره مهر.
صفوی، کورش. (۱۳۹۱). آشنایی با معناشناسی. پژواک کیوان.
طباطبایی، سید محمد حسین. (۱۳۹۰). المیزان فی تفسیر القرآن. مؤسسه العلمی للمطبوعات.
فخر رازی، محمد بن عمر. (۱۴۲۰ ق). مفاتیح الغیب. دار احیاء التراث العربی.
فرکلاف، نورمن. (۱۳۸۷). تحلیل انتقادی گفتمان (شعبانعلی بهرامپور، مترجم). دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Discourse analysis is one of the new methods that discover the meaning of a text and its underlying layers. Verse twenty-five of the al-Anfal Chapter is one of the verses under discussion between Muslim scholars in which different exegetic views regarding the term fitnah (corruption) and its concept in the verse have been addressed. Focusing on the discourse in the verse is a way to methodically understand the intended meaning in the verse. The present paper seeks to answer the issue of what is the main essence of the discourse in verse twenty-five of the al-Anfal Chapter. Thus, efforts have been made to achieve new findings from the discourse in the verse under discussion considering the social, cultural, and valuative structures in whose context the verse has emerged. In the present study, which has been done using a discourse analysis method, considering the conceptology of the term fitnah, the verbal structure of the verse, and with regards to the relationships of association and succession, it was concluded that the central denotable of the discourse under discussion is the concept of wilayah (mastership). Considering the context of the verses and internal and external evidence, it is clear that the mission of the Holy Prophet (peace be upon him and his household) and the religion of Islam is a wilayah-focused movement and the way to confront corruptions is to hold onto the Book of God and the conduct of the Prophet and similarly, wilayah. The discourse in verse twenty-five of the al-Anfal Chapter is a cautionary and conscious discourse that formulates social relationships between different groups. Thus, in the conceptual system of the Quran, fitnah holds a special position, and the value and anti-value structures form around the central denotable of this discourse which is wilayah.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله