تحلیل روایات اسباب نزول هفت آیه از سورۀ بقره از دیدگاه مفسران فریقین

سجادی, رضیه سادات; سعیدیان, خدیجه

doi:10.22091/ptt.2017.1791.1134

تحلیل روایات اسباب نزول هفت آیه از سورۀ بقره از دیدگاه مفسران فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار گروه علوم قران و حدیث دانشگاه قم

² دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، پردیس فارابی-

10.22091/ptt.2017.1791.1134

چکیده

روایات اسباب نزول، نقشی محوری در تفسیر و تبیین معارف قرآنی دارند. منتها در نقل این روایات، تحلیل و بررسی لازم در متن و سند انجام نشده است. با توجه به تأثیر مستقیم روایات اسباب نزول در فهم و تفسیر قرآن، نقد و بررسی این روایات اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. این پژوهش به تحلیل روایات اسباب نزول هفت آیۀ کلیدی از سورۀ بقره می پردازد. در آن، پس از ذکر آیات دارای سبب نزول و نقل روایات مربوط به آن به بررسی آرای مفسّران شیعه و سنّی در مورد این روایات و نیز نقد آنها پرداخته شده است. از مهمترین دلایل عدم پذیرش روایات اسباب نزول عبارت اند از: عدم مطابقت محتوای آنها با قرآن، روایات صحیح، تاریخ مسلم، مسلمات عقلی، ضرورت‌های کلامی مسلمانان و اجماع.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.24764191.1396.3.5.6.7

عنوان مقاله [English]

Analysis of the Traditions Related to the Occasions of Revelation of Fourteen Verses in Chapter Two (Al-Baqharah, The Cow)

نویسندگان [English]

Raziyh Sadat Sajadi ¹
khadijh Saidiyan ²

¹ Assistant professor of department of theology, University of Qom

² Ph.D. student of Quranic Sciences and Hadith of University of Tehran, Farabi-

چکیده [English]

The traditions related to the occasions of revelation have an important and pivotal role in interpreting and explaining Quranic sciences. Unfortunately, these traditions have not been properly reviewed and analyzed in terms of their chain of transmission. Given the direct influence of these traditions on understanding and interpreting the holy Quran, their review and criticism is of particular importance. The present paper analyzes the traditions related to the occasions of revelation of seven key verses in the second chapter of the holy Quran (Al-Baqharah, the Cow). Having mentioned the verses with the occasions of revelation and relevant traditions, the paper reviews and criticizes Shia and Sunni commentators' view about these traditions. The most important reasons to deny traditions related to the occasions of revelation include incompatibility of their text with the text of the holy Quran, the existence of sound traditions, definite history, intellectual axioms, Muslims' theological necessities, and consensus.

کلیدواژه‌ها [English]

tradition
occasions of revelation
the Chapter Cow
Shia and Sunni interpretation

اصل مقاله

نتیجه‌گیری

بدون تردید تشخیص اسباب نزول واقعی تنها از راه شناخت اعتبار سندی و یا شهرت آن امکان پذیر نیست؛ بلکه در کنار بررسی سندی، اعتبار سنجی متن روایت با معیارهای مهمی، چون سازگاری با قرآن، روایات صحیح، عقل و تاریخ معتبر را نیز باید مورد توجه قرار دارد. در این مقاله، 17 روایت ذیل 7 آیه از سورۀ بقره مورد تحلیل و بررسی قرارگرفت که از میان آنها 4 روایت مورد پذیرش قرار گرفت و 11 روایت با دلایل متقن مردود واقع شد. اهم دلایل عدم پذیرش روایات عبارت اند از:

1 ـ عدم مطابقت و هماهنگی محتوای روایت با ظاهر آیه، تفسیر آیه یا سیاق آیه و یا آیات مربوط به روایت.

2 ـ عدم مطابقت محتوای روایت با تاریخ مسلم و وقایع نقل شده در کتب تاریخی معتبر.

3 ـ تطبیق داستان‌ها و وقایع تاریخی با آیات قرآن و ذکر آن به عنوان سبب نزول آیه از سوی راوی.

4 ـ بیان مصداق برای آیه به جای سبب نزول.

5 ـ مخالفت متن روایت با عقل و مسلّمات عقلی

6 ـ مخالفت متن روایت با ضرورت‌های کلامی و عقاید مسلمانان.

7 ـ مخالفت متن روایت با اجماع مسلمانان.

باید توجه داشت رویکرد مفسران در نقل و استفاده از روایات اسباب نزول متفاوت است. مفسران عامه کمتر به نقد و ترجیح روایت پرداخته اند. سیوطی در ارزیابی روایات به سند روایات توجه کرده و به متن روایات بی توجه بوده است. مفسران امامیه در تفاسیر روایی به روایات سبب نزول نقل شده از اهل بیت(ع) رغبت بیش‌تری نشان داده‌اند. در تفاسیر معاصر بهترین نقدهای متنی بر روایات اسباب نزول را می‌توان در تفاسیر المیزان و نیز مواهب الرحمن مشاهده کرد. برای نشان دادن اهمیت نقد روایات اسباب نزول، کافی است، به این نکته توجه شود که تنها راه اطلاع و آگاهی از اسباب نزول، روایت‌ها هستند. بخش عمده‌ای از این احادیث از طریق اهل سنت به ما رسیده است و همه آنها صحیح نیستند. شیعه در این میان بخش‌ اندکی از روایات را نقل کرده است. با این که در زمینۀ اسباب نزول کتاب‌ها و نگاشته‌های بسیاری وجود دارد، ولی هنوز به طور قطع و یقین نمی‌توان گفت، هر آیه‌ای از قرآن سبب نزولش چه بوده و دربارۀ کدامین رخداد نازل شده است؛ حال آن که آنچه مفسّر و قرآن‌پژوه بدان نیازمند است، دستیابی به اطلاعات و دانش‌های قرآنی با تکیه بر روایات صحیح و معتبر است.

مراجع

1. قرآن کریم. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.
2. نهج‌البلاغه. ترجمۀ علی شیروانی(1385ش)، قم: نسیم حیات، چاپ اول.
3. آلوسی، سید محمود(1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. تحقیق علی عبد الباری، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
4. ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد(1419ق). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق اسعد محمد طیّب ریاض، چاپ سوم، بی جا: مکتبة نزار مصطفی الباز.
5. ابن ابی یعقوب، احمد(1374ش). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، چاپ اول، تهران: علمی فرهنگی.
6. ابن اثیر، علی بن محمد(بی تا). الکامل فی التاریخ. بی‌چا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
7. ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی(1418ق). العجاب فی بیان الاسباب. تحقیق عبدالحکیم محمد الأنیس، چاپ اول، عربستان: دار ابن الجوزی.
8. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی(1422ق). زاد المسیر فی علم تفسیر. تحقیق عبدالرزاق المهدی، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العربی.
9. ابن سعد، محمد (1388ق). الطبقات الکبری. بی‌چا، بیروت: دار صادر.
10. ابن شهر آشوب، محمد بن علی(1376ق). مناقب آل ابی طالب‌(ع)؛ بی‌چا، نجف: حیدریّة.
11. ابن عاشور، محمد طاهر(بی تا). التحریر و التنویر؛ چاپ اول، بیروت: التاریخ.
12. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(1417ق). تاریخ ابن کثیر. بی‌چا، بیروت: موسسة المعارف.
13. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(1417ق). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق محمد حسین شریف، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
14. ابن هشام، عبدالملک(1412ق). السیرة النبویة؛ چاپ اول، بیروت: سهیل ذکار.
15. ابوالسعود، محمد(بی تا). تفسیر ابی السعود (ارشاد العقل السلیم الی مزایا القران الکریم). بی‌چا، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
16. اربلی، علی بن عیسی(1381ق). کشف الغمة فی معرفة الائمة(ع)؛ چاپ اول، تبریز: بنی‌هاشمی.
17. اندلسی، ابن عطیة(1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق محمد عبد السلام عبد الشافی، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة.
18. بحرانی، هاشم بن سلیمان(1416ق). البرهان فی تفسیر القرآن. چاپ اول، تهران: بنیاد بعثت.
19. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد(1418ق). الجواهرالحسان فی تفسیر القران. تحقیق محمدعلی معوض و عادل احمد عبدالموجود، چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
20. ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم(1422ق). الکشف و البیان عن تفسیر القران. تصحیح ابومحمد بن عاشور، چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
21. جوادی آملی، عبدالله؛ التسنیم ؛ چاپ اول، قم: اسراء، 1378ش.
22. حرّ عاملی، محمد بن حسن(1414ق). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة،چاپ دوم، قم: مهر.
23. حسکانی، عبیدالله بن احمد(1411ق). شواهد التنزیل لقواعد التفصیل. چاپ اول، تهران: موسسۀ طبع و نشر.
24. حلی، حسن بن یوسف(1411ق). کشف الیقین فی فضایل امیر المومنین(ع). چاپ اول، تهران: وزارت ارشاد.
25. خطیب بغدادی، احمد بن علی(1425ق). تاریخ الانبیاء، بی‌چا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
26. خوارزمی، موفق بن احمد(1411ق). المناقب، بی‌چا، قم: نشر اسلامی.
27. خوانساری، آقا جمال(1377ش). دفاع از تشیع، بحث‌های کلامی شیخ مفید. چاپ اول، قم: مؤمنین.
28. رازی، ابوالفتوح(1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. تحقیق محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
29. رشید رضا، محمد(بی تا). تفسیر القرآن الکریم (المنار). بی‌چا، بیروت: دارالمعرفة.
30. زرقانی، محمد(1988م). مناهل العرفان فی علوم القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
31. زرکشی، محمد بن بهادر(1408ق). البرهان فی علوم القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
32. زمخشری، محمود(1407ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
33. سیوطی، جلال الدین(1425ق). لباب النقول فی اسباب النزول. تحقیق عبدالرزاق مهدی، بیروت: دارالکتاب العربی.
34. سیوطی، جلال الدین(1404ق). الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور. چاپ اول، قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی.
35. سیوطی، جلال الدین(1384ش). الاتقان فی علوم القرآن. ترجمۀ سید مهدی حائری قزوینی، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
36. طباطبایی، سید محمد حسین(1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم، قم: جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیۀ قم.
37. طبرسی، فضل بن حسن(1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تصحیح: محمد جواد بلاغی، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
38. شبرّ، سید عبدالله(1412ق). تفسیر القرآن الکریم. چاپ اول، بیروت: دارالبلاغة للطباعة و النشر.
39. طوسی، محمد بن حسن(بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: احمد قصیر عاملی، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
40. طبری، محمدبن جریر(1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. چاپ اول، بیروت: دارالمعرفة.
41. طبری، محمدبن جریر(1375ش). تاریخ طبری؛ چاپ اول، تهران: اساطیر.
42. عروسی حویزی، علی بن جمعه(1415ق). تفسیر نورالثقلین. تحقیق سید هاشم رسولی، چاپ چهارم، قم: اسماعیلیان.
43. عصام احمد، بشیر(1412ق). اصول منهج النقد عند اهل الحدیث. چاپ دوم، بیروت: الدیّان.
44. عیاشی، محمد بن مسعود(1380ش). کتاب التفسیر. تحقیق سید هاشم رسولی، چاپ اول، تهران: چاپخانۀ علمیه.
45. غزالی، محمد(1375ش). احیاء علوم الدین. چاپ اول، تهران: علمی فرهنگی.
46. فتال نیشابوری، محمد بن حسن(بی تا). روضة الواعظین. چاپ اول، قم: رضی.
47. فخر رازی، محمد بن عمر(1420ق). مفاتیح الغیب. چاپ سوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
48. فیض کاشانی، محسن(1415ق). تفسیر الصافی. تحقیق: حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران: الصدر.
49. قرطبی، محمد بن احمد(1364ش). الجامع لاحکام القرآن. چاپ اول، تهران: ناصر خسرو.
50. قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا(1368ش). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب. تحقیق: حسین درگاهی، چاپ اول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
51. قمی، علی بن ابراهیم(1363ش). تفسیر القمی. تحقیق: طیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم: دارالکتاب.
52. کاشانی، فتح الله (1351ش). تفسیر کبیر منهج الصادقین. چاپ اول، تهران: اسلامیه.
53. کشّی، محمد بن عمر(1348ش). اختیار معرفة الرجال (رجال الکشّی). بی‌چا، مشهد: دانشگاه مشهد.
54. کلینی، محمد بن یعقوب(1367ش). الکافی. تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: حیدری.
55. کوفی، فرات بن ابراهیم(1410ق). تفسیر فرات الکوفی. تحقیق: محمد کاظم محمودی، چاپ اول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
56. لاهیجی، محمد(1373ش). تفسیر لاهیجی؛چاپ سوم، تهران: نشر داد.
57. مجلسی، محمد باقر(1463ق). بحارالانوار الاجامعة لدرر اخبار الأئمة الاطهار. چاپ دوم، تهران: اسلامیه.
58. معرفت، محمد هادی(1388ش). التمهید فی علوم القرآن. چاپ اول، قم: التمهید
59. معرفت، محمد هادی(1388ش). تنزیه انبیاء از آدم تا خاتم. چاپ اول، قم: ائمه.
60. مفید، محمد بن محمد بن نعمان(1372ش). الاختصاص. چاپ اول، قم: جامعۀ مدرسین.
61. موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی(1409ق). مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم، بیروت: موسسة اهل البیت (ع).
62. واحدی نیشابوری، علی بن احمد(1411ق). اسباب نزول القرآن. تحقیق: کمال بسیونی زغلول، چاپ اول، دارالکتب العلمیة.
63. واقدی، محمد بن عمر(1966م). المغازی. لندن: چاپ مارسدن جونز.